Historia Niezależnego Zrzeszenia Studentów
Niezależne Zrzeszenie Studentów powstało 22 września 1980 w wyniku pamiętnych wydarzeń i strajków robotniczych z sierpnia 1980, będących sprzeciwem wobec ówczesnego reżimu politycznego w naszym kraju.
NZS w roku 1980 było w pewnym sensie studenckim odpowiednikiem “Solidarności” i skupiało młodych ludzi chcących niezależnej od władz państwowych organizacji studenckiej, a ponadto demokratyzacji życia akademickiego, przestrzegania podstawowych swobód politycznych w kraju oraz praw człowieka, szanowania polskich tradycji niepodległościowych i patriotycznych. Przez długi czas władze PRL zwlekały z rejestracją NZS.
Dopiero w wyniku strajków studenckich, szczególnie w Łodzi, ówczesny rząd zgodził się na rejestrację Zrzeszenia, która miała miejsce 17 lutego 1981 r. Pierwszym szefem NZS został Jarosław Guzy. Organizacja obok działań typowo prostudenckich, związanych między innymi z postulatami reformy szkolnictwa wyższego, zajmowała się także wspieraniem działań “Solidarności” w wymiarze politycznym.
Podczas tego okresu znaczącą rolę odegrał również Janusz Smaczny, który jest oficjalnym autorem znaku NZS.
Po wprowadzeniu stanu wojennego NZS został zdelegalizowany, a wielu jego działaczy aresztowanych. W kilku ośrodkach akademickich NZS prowadził jednak działalność podziemną. Po roku 1989 NZS został ponownie zalegalizowany. Stopniowo zmieniał też profil swojej działalności, zdecydowanie ograniczając inicjatywy polityczne na rzecz reprezentowania interesów studentów oraz realizowania przedsięwzięć kulturalno-rozrywkowych, stając się tym samym organizacją o typowo studenckim charakterze.
Przewodniczący NZS:
- 1981-1982: Jarosław Guzy (Uniwersytet Jagielloński) (od I Zjazdu NZS w kwietniu 1981 r. do delegalizacji NZS w styczniu 1982 r. w wyniku wprowadzenia stanu wojennego)
- XI 1987- I 1988: Wojciech Bogaczyk (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
- 1989–1990 (kwiecień): Artur Olszewski (Politechnika Wrocławska) (od czasu ponownej legalizacji NZS)
- 1990-1991: Paweł Piskorski (Uniwersytet Warszawski)
- 1991-1992: Filip Kaczmarek (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu)
- 1992-1993: Krzysztof Lisek (Akademia Medyczna w Gdańsku)
- 1993-1994: Miłosz Bieniecki (Śląska Akademia Medyczna)
- 1994-1995: Witold Repetowicz (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie)
- 1995-1996: Robert Macierzyński (Uniwersytet Opolski)
- 1996-1998: Adam Bielan (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie)
- 1998-1999: Jacek Zieliński (Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie)
- 1999-2001: Piotr Sulima (Uniwersytet Warszawski)
- 2001-2003: Mariusz Wiśniewski (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu)
- 2003: Paweł Szczeszek (Politechnika Częstochowska)
- 2003: Michał Jaros (Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu)
- 2004-2005: Bartłomiej Bagrincew (Akademia Ekonomiczna w Katowicach)
- 2005-2006: Marek Czerniak (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu)
- 2006-2008: Marcin Leoszko (Uniwersytet w Białymstoku)
- 2008-2010: Piotr Wiaderny (Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy)
- 2010-2011: Jakub Michalis (Politechnika Warszawska)
- 2011-2013: Izabela Jędrecka (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu)
- 2013-2014: Dagmara Koguc (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie)
- 2014-2015: Katarzyna Widziszowska (Uniwersytet Wrocławski)
- 2015-2017: Michał Moskal (Uniwersytet Warszawski)
- 2017-2018: Maria Cholewińska (Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie)
- 2018-2020: Patrycja Serafin (Uniwersytet Gdański)
- 2020-2022: Krzysztof Białas (Uniwersytet Rzeszowski)
- 2021-2022: Alicja Książek (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu)
- 2022-obecnie: Karolina Grzesiak (Uniwersytet Warszawski)
“Pierwszy NZS”
Rok 1980
27 sierpnia
W gdańskim środowisku akademickim zostaje wysunięty postulat powołania niezależnej organizacji studenckiej.
2 września
Studenci powołują Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Zrzeszenia Studentów Polskich Uniwersytetu Gdańskiego.
10 września
W Warszawie powstaje Komitet Założycielski Niezależnego Związku Studentów.
22 września
Odbywa się zebranie przedstawicieli Tymczasowych Komitetów Założycielskich Niezależnego Zrzeszenia Studentów z inicjatywy działaczy krakowskiego i poznańskiego Studenckiego Komitetu Solidarności oraz Akademickiego Biura Interwencji w Domu Studenckim Politechniki Warszawskiej. Ustalono ogólnopolski charakter organizacji oraz obowiązywanie wspólnego statutu.
28 września
Powstaje Międzyuczelniany Komitet Założycielski Niezależnego Związku Studentów Łodzi w mieszkaniu Jacka Bartyzela (Ruch Młodej Polski)
30 września
Powstaje Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Związku Studentów Wydziału Humanistycznego Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku
18-19 października
Odbywa się Zjazd Delegatów Komitetów Założycielskich Niezależnych Organizacji Studenckich w Warszawie, na którym padają propozycje nazwy dla nowej organizacji: Niezależne Zrzeszenie Studentów, Solidarność Zrzeszenia Studentów Polskich, Niezależne Zrzeszenie Studentów Polskich, Ogólnopolskie Niezależne Zrzeszenie Studentów Polskich, Niezależny Związek Studentów. Ostatecznie zatwierdzono nazwę Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS). Zostaje wybrany Ogólnopolski Komitet Założycielski, statut, siedzibą NZS zostaje Warszawa.
20 października
Przedstawiciele Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego NZS (OKZ NZS) składają w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek „O zarejestrowanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Studentów o nazwie: Niezależne Zrzeszenie Studentów”.
listopad ’80
W Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi rozpoczęto akcję „Solidarne czekanie”. Polega ona na przebywaniu studentów w budynkach uczelnianych po zakończeniu zajęć dydaktycznych. W jej trakcie padają postulaty zmian na uczelni.
13 listopada
Sąd Wojewódzki w Warszawie odrzuca wniosek rejestracyjny OKZ argumentując m.in., że związki zawodowe mają prawo zakładać jedynie pracownicy lub pracodawcy. W reakcji na problemy z rejestracją NZS w Poznaniu ma miejsce strajk 4500 studentów miejscowej Politechniki. Rozpoczęto starania o rejestrację NZS na podstawie nowego rozporządzenia ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki o organizacjach studenckich.
27-28 listopada
Wobec trudności w rozmowach z Ministerstwem w sprawie rejestracji studenci podejmują decyzję o okupacji siedziby władz Uniwersytetu Warszawskiego. Dzięki mediacji rektora Henryka Samsonowicza z ministrem Januszem Górskim protest zostaje zawieszony a rozmowy wznowione. 28 listopada minister podpisuje tekst nowego rozporządzenia „W sprawie organizacji studenckich”. Jest to kolejny krok na drodze do rejestracji NZS.
16 grudnia
Ukazuje się pierwszy numer białostockiego pisma NZS „Errata”. W zamyśle autorów pismo ma publikować przedruki z czasopism bezdebitowych oraz artykuły na aktualne tematy. Wydawanie „Erraty” szybko jednak zaniechano, gdyż, w ramach Filii Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskano zgodę na oficjalne wydawanie kolejnego pisma „Przy Budowie”. Miało ono charakter informacyjny z ambicjami kulturotwórczymi.
Rok 1981
6 stycznia
Studenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego podejmują akcję „Solidarnego czekania” polegającą na okupowaniu budynku wydziału po zakończeniu zajęć.
8 stycznia
Akcję „solidarnego czekania” zorganizowano na wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Akcje „solidarnego czekania” stanowią preludium do najdłuższego i największego strajku studenckiego tamtego czasu.
11-12 stycznia
Rozpoczyna się studencki strajk okupacyjny na Wydziale Matematyczno-Fizyczno-Chemicznym Uniwersytetu Łódzkiego.
21 stycznia
Na Wydziale Filologicznym toczą się rokowania z delegacją ministerstwa szkolnictwa. O godz. 21 po zerwaniu rozmów z przedstawicielami rządu, na czele z wiceministrem Stanisławem Czajką, Wojciech Walczak i Wiesław Urbański (przewodniczący i wiceprzewodniczący NZS UŁ) ogłaszają strajk okupacyjny na Uniwersytecie Łódzkim.
Rozpoczyna się najdłuższy 29 dniowy okupacyjny strajk studencki w Europie. Strajkuje 10 000 studentów w Łodzi. Studenci żądają m.in. rejestracji NZS-u, niesienia przymusu nauczania języka rosyjskiego i przedmiotów indoktrynacyjnych, zniesienia cenzury w wydawnictwach naukowych, prawa do swobodnego wyjazdu za granicę, uwolnienia więźniów politycznych oraz ukarania winnych stłumienia protestów robotniczych w grudniu 1970 r.
29 stycznia
Do Łodzi przyjeżdżają przedstawiciele Rządu. Ze strony Rządu PRL negocjacje prowadzi – Komisja Międzyresortowa, której przewodniczy prof. Janusz Górski (w składzie przedstawiciele ministerstw – Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Kultury i Sztuki, Zdrowia i Opieki Społecznej, Sprawiedliwości oraz Sztabu Generalnego WP) ze strony NZS – Międzyuczelniana Komisja Porozumiewawcza (w składzie Maciej Maciejewski, Marek Perliński, Wiesław Potoczny, Wojciech Walczak, Marcin Sobieszczański – UŁ, Andrzej Bolanowski, Piotr Kociołek (PŁ), Stanisław Nowak, Krzysztof Sulik (AMed), Jan Przybylski, Radosław Żurawski).
9 lutego
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu ogłasza strajk solidarnościowy z Łodzią.
17 lutego
Władze PRL rejestrują pierwszą niezależną organizację w krajach bloku komunistycznego – Niezależne Zrzeszenie Studentów
Łódzki strajk okupacyjny oraz wsparcie udzielone przez organizacje NZS z całej Polski w formie pogotowia strajkowego i „solidarnego czuwania”, wymusza na władzach rejestrację NZS i deklarację zrealizowania pozostałych żądań.
W statucie NZS mimo nacisków nie pojawia się zapis o przewodniej roli PZPR, o radykalnej postawie przedstawicieli NZS świadczy fakt, że nawet NSZZ Solidarność taki punkt w statucie posiadała.
18 lutego
Władza PRL podpisuje ze studentami Porozumienie Łódzkie.
Strajk zostaje zakończony (studenci śpiewają Hymn Narodowy oraz pieśń „Żeby Polska była Polską”). Kończy się „solidarne czuwanie” oraz strajki wspierające na wielu uczelniach w Polsce. Uczelnie zyskują autonomię, a studenci wolny dostęp do wiedzy i niezależną od władz komunistycznych organizację. Porozumienie jest tym dla środowiska akademickiego i szkolnictwa wyższego tym, czym podpisanie porozumień w Gdańsku, Jastrzębiu i Szczecinie dla robotników i całego społeczeństwa.
W kalendarium MSW, powstałym w 1989r. (IPN BU MSW II 362), strajk Łódzki wymieniany jest jako jedna z 10 przesłanek wprowadzenia stanu wojennego.
19 lutego
NZS Wydziału Administracyjno-Ekonomicznego Filii UW w Białymstoku ogłasza pogotowie strajkowe, które jest wyrazem większych oczekiwań wobec podpisanego porozumienia.
luty ’81
W białostockiej filii Uniwersytetu Warszawskiego powstaje grupa założycielska Akademickiego Związku Młodzieży Polskiej organizowana przez studentów związanych z duszpasterstwem akademickim. Nie rozwija ona jednak szerszej działalności.
marzec ’81
Ks. Józef Maj zostaje duszpasterzem NZS.
8 marca
Na terenie Uniwersytetu Warszawskiego odbywa się manifestacja w rocznicę wydarzeń marcowych 1968 roku. Tym wydarzeniom poświęcona jest też zorganizowana przez NZS oraz NSZZ „Solidarność” okolicznościowa sesja historyczna trwająca do 28 marca.
20 marca
W odpowiedzi na wcześniejsze prowokacyjne pobicie działaczy związkowych w Bydgoszczy uczelniane organizacje NZS ogłaszają gotowość strajkową.
22 marca
W rektoracie kościoła św. Anny w Warszawie ks. Józef Maj reaktywuje wydawanie pisma studenckiego „Młodzież katolicka”.
24 marca
Na uczelniach białostockich odbywają się wiece studenckie zwołane przez NZS. Podjęto decyzję o przeprowadzeniu solidarnościowego strajku ostrzegawczego (okupacyjnego)
27 marca
Ustalono rozpoczęcie od 31 marca 1981 solidarnościowej akcji strajkowej w razie proklamowania przez KKP NSZZ „Solidarność” strajku powszechnego.
Na białostockich uczelniach rozpoczyna się strajk ostrzegawczy z udziałem ponad połowy studiujących.
3–5 kwietnia
Odbywa się w Krakowie pierwszy ogólnokrajowy zjazd NZS. W trakcie obrad na przewodniczącego NZS zostaje wybrany Jarosław Guzy. Jego zastępcami zostają – Leszek Przysiężny, Teodor Klincewicz, Wojciech Walczak. Wybrana zostaje również Krajowa Komisja Rewizyjna.
10 kwietnia
Z udziałem NZS białostockiej Akademii Medycznej powstaje, unikalne w skali kraju, Koło Przyjaźni Polsko-Amerykańskiej.
kwiecień ’81
Włamanie do lokalu NZS w białostockiej Akademii Medycznej (AMB). „Nieznani sprawcy” demolują pomieszczenia organizacji.
21–24 maja
We Wrocławiu odbywa się przegląd teatrów studenckich.
25 maja
W stolicy oraz innych ośrodkach (Kraków, Toruń, Bydgoszcz, Lublin, Wrocław, Gliwice, Białystok, Gdańsk, Katowice, Łódź) NZS we współpracy z „Solidarnością” organizuje i przeprowadza marsze w obronie więzionych za przekonania. Odmienną formę protestu przyjęto w Białymstoku, gdzie zorganizowano godzinną pikietę przed gmachem Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Po pikiecie uczestnicy udają się na msze święte w intencji więźniów politycznych. Wspomniany protest przynosi efekt, gdyż 5 czerwca 1981 z aresztu tymczasowego zostają zwolnieni ostatni więzieni członkowie KPN.
maj ’81
Zrzeszenie posiada 80 tys. członków w całym kraju.
13 lipca
KKK NZS wydaje oświadczenie protestujące przeciwko ponownemu aresztowaniu kierownictwa KPN w dniu 9 lipca 1981.
1 września
Prymas Józef Glemp przyjmuje delegację KKK.
26 października
Rozpoczyna się strajk okupacyjny w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Radomiu. Jego powodem jest wybór prof. Michała Hebdy na rektora tejże uczelni w sprzeczności z nową ustawą.
29 października
Na Uniwersytecie Warszawskim odbywa się czterogodzinny strajk solidarnościowy.
6 listopada
W Radomiu utworzono Ogólnopolski Komitet Protestacyjny Środowisk Naukowych. W jego skład wchodzą przedstawiciele OKPN NSZZ „Solidarność”, KZ NSZZ „Solidarność” WSI Radom oraz KKK NZS.
8 listopada
Obradująca we Wrocławiu KKK NZS postanowiła przeprowadzić 12 listopada sześciogodzinny solidarnościowy (z Radomiem) ogólnopolski strajk protestacyjny. Żąda wprowadzenia pod obrady sejmowe społecznego projektu ustawy o szkolnictwie wyższym.
10 listopada
W Radomiu obraduje Komisja Konferencji Rektorów Szkół Technicznych pod przewodnictwem prof. Władysława Findeisena.
12 listopada
Na kilkudziesięciu wyższych uczelniach w godzinach od 8.00 do 14.00 przeprowadzono ogólnopolski strajk protestacyjny.
15 listopada
Ogólnopolski Komitet Protestacyjny Środowisk Naukowych przekształcono w Akademicki Komitet Strajkowy. Ma on koordynować planowaną na 24 listopada 1981 ogólnopolską akcję strajkową o charakterze okupacyjnym i bezterminowym. Głównymi postulatami są żądania przekazania do Sejmu projektu ustawy o szkolnictwie wyższym w wersji z 11 czerwca 1981 oraz odwołanie prof. Michała Hebdy ze stanowiska rektora WSI w Radomiu.
23 listopada
W Białymstoku przystąpiono do zapowiedzianej ogólnopolskiej akcji strajkowej w formie okupacji miejscowych uczelni. Prymas Józef Glemp przyjmuje rektorów warszawskich uczelni, przedstawicieli stołecznych komitetów strajkowych, reprezentantów WSI Radom oraz KKK NZS.
24 listopada
Strajk okupacyjny rozpoczynają studenci Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarnictwa. Protestują przeciw narzuceniu im ustawy o szkolnictwie wyższym wojskowym oznaczającej podporządkowanie szkoły MSW.
30 listopada
W Radomiu odbyło się wspólne posiedzenie KKK NZS oraz konferencji komitetów strajkowych 70 uczelni.
1 grudnia
W Radomiu ma miejsce kolejne wspólne posiedzenie KKK NZS i konferencji komitetów strajkowych.
2 grudnia
Poważne siły ZOMO niezwykle brutalnie pacyfikują strajk kadetów Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarnictwa w Warszawie, protestujących przeciwko podporządkowaniu szkoły MSW. Podczas bezprecedensowego szturmu, dochodzi do desantu sił specjalnych (antyterroryści) na dach i przez okna budynku.
5-6 grudnia
Konferencja Rektorów Szkół Wyższych wydaje krytyczne oświadczenie w sprawie WSI Radom oraz WOSP.
7 grudnia
Na Politechnice Warszawskiej obraduje KKK NZS oraz Ogólnopolska Konferencja Uczelnianych Komitetów Strajkowych. Zaapelowano o zawieszenie strajku okupacyjnego i podjęcie zajęć dydaktycznych od 8 grudnia.
9 grudnia
W Poznaniu KKK spotyka się z uczelnianymi komitetami strajkowymi. Po apelu Prymasa Józefa Glempa o zakończenie strajków podjęto decyzję o ich zaprzestaniu.
12 grudnia
Pielgrzymka NZS wyrusza na Jasną Górę.
13 grudnia
Internowano wielu działaczy Zrzeszenia. W atmosferze stanu wojennego prymas Józef Glemp odprawia mszę na Jasnej Górze. Z racji szczególnych okoliczności zmienia pierwotnie przygotowaną intencję modlitewną. Tego samego dnia zakończył się strajk studentów w Białymstoku.
W stanie wojennym i latach następnych członkowie NZS podejmują działalność na rzecz związku „Solidarność”. Uczestniczą w wydawaniu niezależnej prasy podziemnej, demonstracjach ulicznych, obchodach rocznic związanych ze środowiskiem akademickim. Wielu członków NZS angażuje się w działalność samorządów studenckich. Po 13 grudnia 1981 wiceprzewodniczący KKK NZS Teodor Klincewicz kieruje w stolicy Grupami Oporu „Solidarni” zajmującymi się m.in. rozrzucaniem ulotek, malowaniem napisów, czy współorganizowaniem audycji z urządzeń nagłaśniających. Klincewicz zostaje aresztowany 21 marca 1983, a zwolniony wraz z lipcową amnestią. Ciągłość działania udało się zachować członkom NZS we Wrocławiu, Krakowie i Warszawie.
13-15 grudnia
Strajk okupacyjny studentów Uniwersytetu Łódzkiego na Wydziale Prawa, szturm na budynki uczelni i pacyfikacja przez ZOMO.
Działalność w konspiracji
Lata 1982 – 1984
styczeń 1982
We Wrocławiu następuje wpadka drukarni NZS.
5 stycznia
Po kilku tygodniach oficjalnego „zawieszenia” władze rozwiązują Niezależne Zrzeszenie Studentów. W uzasadnieniu wspomnianej decyzji podano m.in., iż „[…]wbrew oczywistym wymogom prawa, już podczas tego stanu [wojennego – T.R.], niezaniechane poczynania Zrzeszenia godziły i nadal godzą w spokój społeczny. Organizowano strajk w niektórych uczelniach. Wielu działaczy NZS aktywnie uczestniczyło również w strajkach w szeregu zakładach pracy […]Sporządza się i kolportuje ulotki z fałszywymi informacjami […] Wszystko to stanowi jaskrawe naruszenie dekretu o stanie wojennym[…]”. Warto podkreślić, że nieporównywalnie liczniejszą strukturę, jaką była „Solidarność” władze oficjalnie delegalizują w październiku tegoż roku.
30 kwietnia
Na Uniwersytecie Jagiellońskim, podczas akademii z okazji 1 maja, grupa studentów domaga się przywrócenia działalności „Solidarności” oraz NZS.
15 maja
W Lublinie powołano Międzyuczelniany Komitet Oporu NZS.
22-24 maja
Mają miejsce akcje protestacyjne studentów UMCS w związku ze zdymisjonowaniem rektora uczelni prof. Tadeusza Baszyńskiego.
16 czerwca
Lubelski Międzyuczelniany Komitet Oporu NZS organizuje protest pod hasłem walki o autonomię uczelni.
Druga połowa 1982
Wznawiają działalność samorządy uczelniane. Wielu działaczy NZS angażuje się w ich odbudowę. Zarazem miał miejsce bojkot samorządu przez niektóre środowiska akademickie np. w Krakowie czy Wrocławiu.
3 listopada 1982 – 14 marca 1983
W Białymstoku przed Wojskowym Sądem Garnizonowym trwa proces wytoczony 21 członkom NZS oraz „Solidarności”. Z racji zniesienia w międzyczasie (od początku 1983) obowiązywania trybu doraźnego w sądownictwie wyroki są stosunkowo łagodne. Większość osób została uniewinniona bądź otrzymuje wyroki w zawieszeniu. Zapadają też decyzje o umorzeniu śledztw. Sprawa została ostatecznie zakończona po amnestii ogłoszonej przez władze w lipcu 1983 roku.
19 listopada 1984
Tymczasowa Komisja Koordynacyjna wydaje oświadczenie w obronie autonomii szkół wyższych
grudzień ’84
Na Uniwersytecie Gdańskim kilka tysięcy studentów i pracowników podpisuje protest przygotowany przez samorząd przeciwko nowelizacji ustawy o szkolnictwie wyższym.
17 stycznia 1985
W Sejmie złożono protest przeciwko nowelizacji ustawy poparty ponad trzema tysiącami podpisów zebranych na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.
14 lutego
Pomimo protestów i uchwał senatów uniwersytetów w Krakowie, Gdańsku, Poznaniu i Warszawie minister szkolnictwa Benon Miśkiewicz, po porozumieniu z Radą Państwa, podejmuje ostateczną decyzję o natychmiastowym zwolnieniu z UAM prof. Leszka Nowaka wcześniej zawieszonego „w prawach nauczyciela”.
25 lipca
Sejm uchwala nową ustawę o szkolnictwie wyższym. Likwiduje ona między innymi niezależność samorządu uczelnianego i międzywydziałowe koła naukowe.
7 marca 1986
W rocznicę wydarzeń marcowych podczas wiecu zorganizowanego przez sympatyków NZS na Uniwersytecie Warszawskim nadano audycję „Radia Solidarność” zawierającą przemówienie Zbigniewa Bujaka oraz oświadczenie NZS.
5 października
W Krakowie utworzono Krakowską Radę Koordynacyjną NZS skupiającą przedstawicieli uczelni krakowskich, redakcje pism zrzeszenia „Przeglądu Akademickiego” oraz „Indeksu”.
25 października
Krakowska Rada Koordynacyjna NZS powołuje fundusz NZS, którego zadaniem jest finansowanie prasy i akcji propagandowych, dotowanie kolportażu i bibliotek, pomoc finansowa dla represjonowanych studentów, wspomaganie kultury niezależnej oraz innych inicjatyw studenckich.
Lata 1986/1987
Niezależne Zrzeszenie Studentów rozpoczęło jawne działanie.
Rok 1987
10 stycznia
W akademiku Politechniki Warszawskiej odbywa się spotkanie przedstawicieli środowisk akademickich różnych ośrodków, zwane też II Zjazdem NZS. W zjeździe uczestniczą studenci z Wrocławia, Krakowa, Łodzi, Katowic, Radomia i Warszawy, choć nie biorą w nim udziału przedstawiciele Uniwersytetu Warszawskiego. Są natomiast studenci Politechniki Warszawskiej. Wybrano władze krajowe (Komisję Krajową).
1 marca
Odbyło się posiedzenie Krajowej Komisji NZS. Utworzono Centralne Archiwum NZS.
4 kwietnia
W Krakowie odbyło się zebranie Komisji Krajowej NZS. Zdecydowano się powrócić do dawnej nazwy Krajowej Komisji Koordynacyjnej. Za podstawę działalności uznano statut uchwalony w 1981 roku.
10 maja
KKK NZS wystosowała list powitalny do Papieża Jana Pawła II z racji zbliżającej się jego wizyty w Polsce. Członkowie i sympatycy Zrzeszenia brali udział w tych uroczystościach.
18 czerwca
KKK NZS utworzyła fundusz stypendialny wspierający badania naukowe prowadzone przez studentów.
Jesień ’87
Następuje rozłam w organizacji powodem są różnice w stosunku do przysięgi wojskowej oraz wyboru przewodniczącego NZS.
15 listopada
Odbywa się posiedzenie KKK NZS. Wybrano przewodniczącego oraz rzecznika NZS. Skierowano list do Prymasa Józefa Glempa przedstawiając credo Komisji, w którym zapewniano „o oddaniu ideałom pracy dla Boga, Ojczyzny i Narodu”.
12 grudnia
Opozycyjna grupa NZS w nawiązaniu do wydarzeń z 15 listopada, wydaje oświadczenie informujące o braku przewodniczącego, wskazując na nieważność dokonanego wyboru.
14 grudnia
Krakowska Rada Koordynacyjna NZS uchwala votum separatum wobec listu wystosowanego przez KKK NZS do Prymasa Polski Kardynała Józefa Glempa.
30 grudnia
Obraduje alternatywne prezydium NZS. Powstają dwa prezydia NZS wydające sprzeczne komunikaty.
Rok 1988
17 lutego
Następuje reaktywacja NZS na Uniwersytecie Łódzkim.
8 marca
W rocznicę wydarzeń Marca 1968, w duchu idei walki o jawną działalność NZS, na terenie Uniwersytetu Warszawskiego odbywa się wiec pod hasłem „NZS wraca”. W jego trakcie ujawniono Komitet Założycielski NZS UW. Przedstawiono Deklarację Programową oraz wniosek o rejestrację Zrzeszenia. Jako sukces odnotowano zapisanie się do NZS 889 studentów.
29 kwietnia
Podziemny Zarząd Niezależnego Zrzeszenia Studentów Uniwersytetu Warszawskiego ogłasza pogotowie strajkowe.
1 maja
NZS aktywnie włącza się w niezależne obchody święta pracy.
3 maja
Uniwersytet Gdański rozpoczyna strajk solidarnościowy ze strajkującymi robotnikami.
5 maja
Na Uniwersytecie Warszawskim odbywa się jednodniowy strajk okupacyjny.
10 maja
W odpowiedzi na apel Prezydium KKK NZS, na znak solidarności ze strajkami robotniczymi, w ośrodkach akademickich zorganizowano ogólnopolski dzień protestu. Protesty maja miejsce w Warszawie, Gdańsku, Poznaniu, Toruniu, Katowicach, Wrocławiu, Krakowie i Lublinie. Na tle zmęczonego i niechętnego do oporu wobec władzy społeczeństwa, nowe pokolenie studentów NZS żądne legalnego funkcjonowania oraz demokratyzacji państwa, pokazuje swoja siłę.
sierpień ’88
Środowisko studenckie wspomaga również strajki robotnicze poprzez prowadzenie punktów informacyjnych, drukowanie biuletynów strajkowych, czy przerzucanie żywności do zakładów.
9-11 września
Trwają obrady III Krajowego Zjadu NZS. Wybrano nowe, jawne, władze krajowe Zrzeszenia. Uchwalono ogólnopolski program Zrzeszenia.
14 października
W Urzędzie Miasta Stołecznego Warszawy złożono wniosek o rejestrację NZS. 9 listopada tegoż roku władze odmawiają rejestracji. Nie pomaga odwołanie do ministra spraw wewnętrznych, który negatywną decyzję podtrzymuje.
16 grudnia
W Warszawie odbywa się happening „Bardzo Święty Mikołaj”. Zbierane są m.in. pieniądze na benzynę aby rozwiązać „palący problem” biblioteki uniwersyteckiej poprzez jej późniejsze podpalenie. W ten w istocie przejaskrawiony sposób studenci zwracają uwagę na tragiczny stan techniczny biblioteki.
Rok 1989
6 lutego
Przedstawiciele NZS rozmawiają z Krajową Komisją Wykonawczą NSZZ “Solidarność” o uczestnictwie przedstawicieli Zrzeszenia w obradach Okrągłego Stołu.
6 lutego – 5 kwietnia
Trwają obrady Okrągłego Stołu. Przedstawiciele NZS nie zostają zaproszeni do uczestnictwa w obradach. Nie zostają też spełnione oczekiwania studentów w sprawie ponownej rejestracji Zrzeszenia i reformy szkolnictwa wyższego. Na znak protestu NZS nie podpisuje ustaleń końcowych okrągłego stołu.
17 lutego
W Krakowie ZOMO nataciera na rozchodzących się po demonstracji członków NZS oraz Federacji Młodzieży Walczącej.
8 marca
W Warszawie odbyła się manifestacja studencka w rocznicę Marca ’68.
22 kwietnia
We Wrocławiu rozpoczyna się IV Zjazd NZS. Podzielono go na dwie tury: kwietniową (we Wrocławiu) i majową (w Sopocie).
6 maja
W Sopocie odbyła się druga tura Zjazdu NZS. Jednym głosem ponad wymagane 2/3 głosów delegatów przyjęto tzw. warszawski model statutu zakładający centralizm w opozycji np. do lubelskiej koncepcji federacyjnej.
23 maja
Sąd Wojewódzki na rozprawie w Warszawie ponownie odrzuca wniosek o rejestrację NZS. Po wyjściu z sądu NZS urządza na ulicach stolicy manifestację, którą rozpędza milicja. Rozpoczyna się strajk okupacyjny na Uniwersytecie Warszawskim.
22 września
Sąd Najwyższy po uchyleniu decyzji Sądu Wojewódzkiego zarejestrował NZS przyznając mu m.in. prawo do strajku.
24 – 26 listopada
Odbywa się V Krajowy Zjazd NZS. Wyrazem kryzysu organizacji w tym okresie jest niedopełnienie procedur związanych z rejestracją.
Lata 90-te
Lata 1990 – 1999
kwiecień ’90
Ma miejsce VI Krajowy Zjazd NZS. Do głosu dochodzą młodsi działacze, przewodniczącym zostaje Paweł Piskorski. W wyborach prezydenckich w tym roku NZS udzielił poparcia Lechowi Wałęsie.
23-25 marca 1991
W Gliwicach obraduje VII Krajowy Zjazd NZS. Upoważna on Komisję Krajową do zawarcia koalicji w celu uczestniczenia w wyborach parlamentarnych. Rozpoczyna się okres tzw. „przejęcia” organizacji przez KLD.
wrzesień 1991
Liderzy NZS Paweł Piskorski i Filip Kaczmarek, wchodzą do Sejmu z list Kongresu Liberalno Demokratycznego.
kwiecień 1992
W Lublinie odbywa się VIII Zjazd NZS. Przewodniczącym zostaje Krzysztof Lisek z gdańskiej Akademii Medycznej.
rok 1993
Dochodzi do konfliktu w Zrzeszeniu. W wyniku „przejęcia” organizacji przez KLD (wielu członków KLD jest jednocześnie w NZS) szeregi organizacji opuszcza około 50% członków. Następuje kryzys i rozłam w NZS. Liberalna frakcja, która zdobyła władzę w NZS jest przeciwna lustracji i dekomunizacji.
kwiecień ’93
Podczas zjazdu NZS na Uniwersytecie Warszawskim dochodzi do utworzenia „struktury poziomej” – Porozumienia Krajowego. Skupia ono część NZSów niezgadzających się na liberalną linię funkcjonowania oraz postawy organizacji.
12-14 listopada 1993
W atmosferze klęski wyborczej kandydatów NZS przebiega X nadzwyczajny Zjazd NZS w Kielcach. Podczas obrad wymowna jest nieobecność przewodniczącego Zrzeszenia zaangażowanego politycznie. Większość członków władz krajowych nie otrzymuje na zjeździe absolutorium. Na tym zjeździe „liberałowie” ostatecznie zostają usunięci z NZS a władzę przejmuje grupa związana z Porozumieniem Krajowym.
listopad 1994
W Krakowie odbywa się XI Zjazd Delegatów NZS. Spora część władz krajowych nie otrzymuje absolutorium. Przewodniczącym został Witold Repetowicz z Krakowa. W tym czasie dochodzi do restauracji oraz odbudowywania struktur lokalnych organizacji NZS m.in. w Opolu, Krakowie, Szczecinie, Wrocławiu, Olsztynie, Słupsku i Łodzi.
lata 1994-1995
NZS bierze udziału w pracach tzw. Konwentu Świętej Katarzyny. Celem tej inicjatywy jest wyłonienie kandydata prawicy w wyborach prezydenckich 1995 roku. Nazwa pochodzi od parafii św. Katarzyny w Warszawie, gdzie obraduje Konwent.
Rok 1995
Powstaje ogólnopolskie pismo NZS wydawane w Katowicach pt „Gwóźdź programu”.
Nawiązano ścisłe kontakty z „Solidarnością”. Podpisano umowę z Zarządem Śląsko-Dąbrowskiej „Solidarności”. Zreformowano strukturę NZS, Komisję Krajową, odnowiono kontakty zagraniczne.
Traci wpływy grupa związana z KLD przeciwna lustracji i dekomunizacji. NZS wraca do kształtu formacji wspierającej kontynuowanie procesu odchodzenia od pozostałości systemu komunistycznego w naszym kraju.
Rok 1996
Podpisano umowę o współpracy z Komisją Krajową „Solidarności”.
styczeń, marzec 1996
W dwóch turach odbywa się XII zjazd NZS w Katowicach. Przewodniczącym zostaje Robert Macierzyński. Po trzech miesiącach zastępuje go Adam Bielan z SGH w Warszawie. Zmiany w statucie dokonane podczas zjazdu wzmocniły pozycję Komisji Krajowej.
kwiecień 1996
Na Uniwersytecie Łódzkim zainicjowano działalność Akademickiego Biura Pośrednictwa Pracy „Indeks”.
kwiecień 1997
Zostaje wydane pierwszy numer miesięcznika „Puls Studenta” przez łódzki NZS.
Rok 1997
NZS przystępuje do Akcji Wyborczej „Solidarność” czynnie w ten sposób ją wspierając. Członkowie NZS działali na rzecz „Solidarności. Przewodniczący KKK NZS Adam Bielan zdobywa mandat poselski z list AWS.
20 – 22 lutego 1998
W Jachrance k. Warszawy odbywa się XIII Krajowy Zjazd Delegatów NZS, który wybiera nowe władze, zmienia statut.
20 – 22 listopada 1998
W Wiśle przeprowadzono szkolenie poświęcone przedsięwzięciom programowym NZS oraz sposobom pozyskiwania funduszy na jego działalność.
grudzień 1998
Powołane zostało Białorusko-Polsko-Ukraińskie forum młodzieży zrzeszające tamtejsze lokalne organizacje młodzieżowe i studenckie.
10 – 11 grudnia 1998
W Wiśle odbywa się studencka konferencja ekologiczna. Był to zarazem początek działalności Akademickiego Centrum Edukacji Ekologicznej. Tematem przewodnim obrad była „Rola edukacji ekologicznej w życiu społeczności akademickiej”.
Rok 1998
Przewodniczącym NZS zostaje Jacek Zieliński.
grudzień ’99
W Słupsku podczas posiedzenia Komisji Krajowej przewodniczącym NZS zostaje Piotr Sulima.
Rok 2000
styczeń/luty
Stworzono ogólnopolską bazę Absolwentów NZS. Zorganizowano akcję „Grosik” mającą na celu uzyskanie wsparcia od byłych członków NZS na rzecz organizacji nowej siedziby Zrzeszenia. NZS otrzymuje nowy sztandar.
11 marca
Mają miejsce krajowe obchody XIX rocznicy rejestracji NZS. W Kancelarii Prezesa Rady Ministrów odbywają się obchody, w których uczestniczy ponad 600 osób.
kwiecień
W ramach ACEE zorganizowano akcję „Studenci sadzą las”, podczas której posadzono kilka tysięcy drzewek.
maj
W warszawskich Łazienkach Królewskich, w szczególności z myślą o darczyńcach na rzecz nowej siedziby Zrzeszenia, zorganizowano „majówkę” dla Absolwentów NZS. Kilkuset nzsiaków miało okazję się spotkać oraz wysłuchać koncertu.
sierpień/wrzesień 2000
W Dąbkach odbywa się Obóz Adaptacyjny NZS.
październik 2000
W wyborach prezydenckich NZS poparł Mariana Krzaklewskiego.
21 listopada 2000
Na Politechnice Warszawskiej zorganizowano obchody XX-lecia NZS. Bierze w nich udział około 1000 osób. Podobne okolicznościowe imprezy odbywają się w kilkunastu innych ośrodkach akademickich w kraju.
Rok 2001
kwiecień ’01
ACEE ponownie organizuje akcję „Studenci sadzą las”. Także i tym razem posadzono kilka tysięcy drzewek.
czerwiec ’01
Dzięki kapelanowi NZS ks. Prałatowi Józefowi Majowi delegacja Zrzeszenia ma okazję osobiście spotkać się z Papieżem Janem Pawłem II.
sierpień/wrzesień
W Dąbkach odbywa się Obóz Adaptacyjny NZS.
listopad/grudzień 2001 – wiosna 2002
Zorganizowano ogólnopolską akcję przeciwko odebraniu zniżek komunikacyjnych PKP dla studentów. W całej Polsce odbywają się liczne konferencje prasowe oraz protesty (Kraków, Wrocław, Poznań, Łódź). Protestowano m.in. w Warszawie przed Kancelarią Premiera oraz pod Sejmem, wręczono petycje Premierowi Markowi Belce i Marszałkowi Sejmu Markowi Borowskiemu. ZSP oraz Parlament Studentów odcina się od protestów
14 – 15 grudnia
Podczas obradującego w Dąbkach XIV Krajowego Zjazdu Delegatów NZS wybrana została nowa Komisja Krajowa, która następnie powołała na przewodniczącego NZS Mariusza Wiśniewskiego.
Rok 2002
luty – kwiecień ’02
NZS zorganizuje ogólnopolski projekt ,,Szkoła kariery”. Dotyczy on skutecznego wchodzenia na rynek pracy studentów i absolwentów.
22 – 23 marca
Przy okazji tradycyjnych rekolekcji wielkopostnych dla NZS w Częstochowie odbywa się Krajowa Konwencja Programowa NZS. Jest ona poświęcona planom działań NZS na najbliższe lata i zapoczątkowaniu prac nad nowym programem NZS.
25 – 28 lipca
W Jastarni odbywa się I Ogólnopolski Zlot NZS.
1 października
Pierwsze wydanie „ABC Studenta 2002/2003” – Łódzkiego Informatora Akademickiego
październik – listopad ’02
Pod patronatem NZS zorganizowano I ogólnopolską edycję akcji honorowego krwiodawstwa –,,Wampiriada”. Projekt jako pierwszy zrealizowany został w grudniu 2000 r. przez NZS Politechniki Krakowskiej. Wśród studentów organizowano akcję informacyjną pod hasłem ,,Kredyt na studia”.
listopad ’02
W Wiśle NZS rozpoczął cykl ogólnopolskich konferencji ekologicznych ,,Ekodrom” organizowany przez ACEE..
Na Akademii Ekonomicznej w Poznaniu odbywa się, pierwsza z cyklu organizowanych przez tamtejszy NZS, konferencja o marketingu sportowym.
10 – 12 maja
Odbywa się szkolenie pt. „Organizowanie pracowników” prowadzone przez Dział Rozwoju Związku przy KK NSZZ „Solidarność”;
Rok 2003
luty – marzec ’03
NZS organizuje dla swoich członków wyjazd studyjny na Białoruś. Jego celem jest obserwacja tamtejszych wyborów samorządowych.
14 – 16 marca
We Wrocławiu odbywają się krajowe obchody XXII rocznicy rejestracji NZS.
22 – 29 marca
Ma miejsce I Ogólnopolska Pielgrzymka NZS do Rzymu. W Watykanie podczas pielgrzymki zostaje poświęcona kopia obrazu Matki Boskiej Przedziwnej, która po powrocie do kraju zostaje umieszczona w kościele Św. Katarzyny na Służewcu.
kwiecień ’03
Z inicjatywy NZS odbywa się kolejna edycja „Wampiriady” – ogólnopolskiej akcji promującej honorowe krwiodawstwo.
23 – 27 lipca
W Jastarni odbywa się II Zlot NZS.
sierpień – wrzesień
NZS organizuje ogólnopolską akcję ,,Lato studentów” – obozy roku ,,0”.
13 – 17 września
W Słubicach i Frankfurcie nad Odrą NZS organizuje, wraz z partnerską organizacją studencką RCDS, konferencję edukacyjną ,,Border Conferene 2003. Bologna meets Berlin”, poświęcona jest tematyce procesu bolońskiego, na którą zjeżdżają działacze studenccy European Democrat Students (EDS).
29 września
Komisja Krajowa wybiera na Przewodniczącego NZS Pawła Szczeszka.
12 – 14 grudnia
Podczas KZD w Głuchołazach dochodzi do konfliktu i podziału organizacji. Część organizacji nie uznaje legalności KZD (kilku delegatów nie zostało zarejestrowanych) oraz wyboru nowych władz.
Lata 2004 – 2005
19 czerwca
Delegacja NZS uczestniczy w uroczystym pogrzebie płk. Ryszarda Kuklińskiego na cmentarzu wojskowym na Powązkach w Warszawie.
6 – 11 lipca
W Zdorach odbywa się Zlot NZS.
listopad ’04
Szkolenie „Strategia zrównoważonego rozwoju organizacji” prowadzone przez Dział Rozwoju Związku przy KK NSZZ „Solidarność”;
16 grudnia 2004
Delegacja NZS uczestniczy w obchodach 34 rocznicy „Grudnia 1970”.
18 grudnia 2004
NKZD NZS wybiera na Przewodniczącego NZS Bartłomieja Bagrincewa.
20 – 22 października 2005
Zorganizowano obchody XXV lecia NZS.
październik ’05
Komisja Krajowa na nowego Przewodniczącego wybiera Marka Czerniaka.
Rok 2006
16 – 19 lutego
Obchody XXV rocznicy strajków studenckich, podpisania Porozumienia Łódzkiego oraz rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów”.
Marszałek Marek Jurek przekazuje organizatorom uroczystą uchwałę Sejmu RP z okazji zarejestrowania NZS.
Odbywa się – otwarcie wystaw „XXV lat NZS”, „Studenci Łodzi ‘81”, „Linda Winsh aresztowana”, „29 dni – strajk okupacyjny”, „Strajk studentów 1981”, „Gdzie dziewczyny, gdzie chłopaki z tamtych lat”; Międzynarodowa Konferencja „Znaczenie ruchów młodzieżowych w procesie transformacji w Europie Środkowo-wschodniej 1981-2006”; Koncert Bardów; Ogólnopolska Konferencja Mediów Studenckich „Wolność Słowa”; Międzynarodowy Koncert „Muzyka przełomu”, prezentacja książki „Studenci 81 – NZS w oczach Partii i SB”. Udział bierze około 1000 gości.
Otwarcie serwisu www.strajki.pl
25 lutego
XXV lecie NZS Regionu Małopolskiego organizowane przez Akademię Pedagogiczną w Krakowie. Przedstawiono m.in. okolicznościową wystawę.
18 marca
Obchody XXV-lecia NZS Regionu Bydgoskiego, NZS Akademii Techniczno-Rolniczej (obecnie Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego). Zorganizowano okolicznościowe spotkanie dyskusyjne, zaprezentowano film oraz wystawę odnoszącą się do historii NZS. Obchody zakończył koncert.
22 kwietnia
Odbył się Krajowy Zjazd Delegatów w Warszawie. Wybrano nowe władze, Marcin Leoszko nowym Przewodniczącym NZS.
5 maja
XXV lecie NZS obchodził region lubelski. Ich częścią była wystawa upamiętniająca działania Zrzeszenia oraz okolicznościowy koncert lubelskiego barda – Jana Kondraka. Zainaugurowano działalność Stowarzyszenia Byłych Członków Niezależnego Zrzeszenia Studentów z Lublina..
1 października
Piąte wydanie „ABC Studenta 2006/2007” – Łódzkiego Informatora Akademickiego
14 – 16 października
Uroczystości XXV lecia NZS Regionu Wrocławskiego. W jego ramach odsłonięto m.in. tablicę pamiątkową oraz zorganizowano szereg koncertów.
18 grudnia
Obchody XXV lecia NZS Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
16 – 17 grudnia
Obchody XXV rocznica wprowadzenia Stanu Wojennego i strajku studentów w Łodzi.
Odbywa się – happening, rekonstrukcja historyczna pacyfikacji strajku, wystawa „Łódzcy studenci w pierwszych dniach stanu wojennego w Łodzi”, prezentacja książki „Kryptonim Heca”, wmurowanie tablicy na budynku szturmowanym przez ZOMO.
Rok 2007
13 – 18 lutego
Głównie w Białymstoku w ramach Winter University European Democrat Students odbywało się spotkanie przedstawicieli federacji organizacji studenckich odwołujących się do wartości chrześcijańsko-demokratycznych zrzeszonych w EDS (organizacji skupiającej 300 000 studentów w 41 organizacjach).
28 kwietnia 2007 – 5 maja 2007
Miała miejsce II pielgrzymka do Rzymu kończąca obchody jubileuszowe XXV-lecia NZS.
22 czerwca
Finałową galą zakończył się konkurs „Primus inter pares” służący wyłonieniu ambitnych i utalentowanych studentów. Zwyciężczynią została Monika Stefańska, studentka Politechniki Wrocławskiej.
8 lipca
W Sejmie RP odbywa się premiera filmu G. Królikiewicza „Bardzo krótki strajk” na temat strajku łódzkich studentów 13-15 grudnia 1981r.
Kalendarium na podstawie bibliografii:
A. Anusz, Niezależne Zrzeszenie Studentów 1980-1989, Warszawa 1991
A.Anusz, NZS 1980-2000, Warszawa 2000
Anusz A., Osobista historia PC, Warszawa 2007
Baciński G., Niezależne Zrzeszenie Studentów [w:] Świadectwo drogi, księgapamiątkowa XXV-lecia kapłaństwa ks. Prałata Józefa Romana Maja, Warszawa 1998
Bondaryk K., Niezależne Zrzeszenie Studentów w Białymstoku w latach 1980-81, Białystok 1999
Chudzik E., Strajk i Porozumienie Łódzkie A.D. 1981 [w:] Broszura informacyjna – 25 lat NZS, Łódź 2006
Domagalski W. Paterman R., Studenci ’81. NZS w oczach Partii i SB, Łódź 2006
Domagalski W. (pod red.), Kryptonim „Heca”, Łódź 2006
Kowalczyk R., Studenci ’81, Warszawa 2000
Pernal M., Skórzyński J., Gdy Niemożliwe stało się możliwe. Kalendarium Solidarności 1980-1989, Warszawa 2005
Romanowski G. (pod red.), Kronika MiastaŁodzi, 4/2005 Łódź